پرسش: خدا قدیم است یعنی چه ؟
پاسخ:
از دیگر اوصاف ثبوتی ذاتی خداوند، ازلیت و قدیم بودن است. در نظر عموم متألهان، خداوند موجود ازلی و قدیم است؛ بدین معنا که از ازل وجود داشته و درگذشته، زمانی نبوده که خدا وجود نداشته باشد؛ چه این خداوند موجود ابدی نیز هست؛ یعنی در آینده، هیچ زمانی نخواهد آمد که او معدوم گردد؛ به عبارت دیگر، خداوند هیچ گاه، نه در گذشته و نه در آینده، معدوم نبوده است و نخواهد بود. گفتنی است که از این حقیقت در کنار واژه "ازلی" و "ابدی"، از لفظ "قدیم" و "باقی" نیز استفاده می شود. علاوه بر این چهار واژه، گاه صفت سرمدی نیز در مورد خدا به کار می رود که به معنای موجودی است که در همه زمان ها، اعم از گذشته و حال و آینده، وجود دارد.
وقتی سخن از ازلی بودن خدا به میان می آید، باید توجه داشت که معنای دقیق و شایسته آن این است که ذات خداوند فراتر از زمان است و بر موجودات زمانی احاطه دارد. در هیچ فرضی از فرض ها، عدم آن ممکن نیست؛ البته حق آن است که ما تا زمانی که در عالم طبیعت و ماده محصوریم و همسان با سایر موجودات طبیعی هستیم، وجودی زمان مند داریم و به سختی می توانیم تصوری از موجودی فرا زمانی که گذشته و حال و آینده برای او یکی است، داشته باشیم. قرآن کریم در مقام بیان ازلیت و قدیم بودن خداوند و ابدیت او فرمود: «هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن»؛ (1) «او اول و آخر و ظاهر و باطن است».
و امیر مؤمنان(ع) فرمود: «الاول الذی لم یکن له قبل فیکون شیء قبله الاخر الذی لیس له بعد فیکون شیء بعده»؛ (2) «خداوند، اولی است که قبل ندارد تا چیزی قبل از او باشد، و آخری است که بعد ندارد تا چیزی بعد از آن باشد».
و امام صادق (ع) نیز فرمود: «الاول عن اول قبله و لا عن بدء سبقه و الاخر لا عن نهایه لم یزل و لایزول بلا بدء و لا نهایة»؛ (3) «او ، آغاز است؛ بدون آن که چیزی قبل از او باشد و ابتدایی بر او پیشی گیرد، و پایان است؛ بدون آن که خود پایانی داشته باشد. همواره بوده است و همیشه خواهد بود؛ بدون آن که آغاز و پایان داشته باشد».
با توجه به این گونه آموزه های متعالی، مفهوم ازلیت و قدیم بودن خداوند روشن می گردد که مراد از ازلی و قدیم بودن خداوند، این نیست که خدا اولین و آخرین موجود است؛ زیرا این معنا مستلزم ازلیت و ابدیت نیست. آنچه در وهله نخست تصور می شود این فرض است که خدا پیش از همه موجودات حادث شود و پس از همه موجودات فانی گردد؛ در حالی که این فرض صحیح نیست؛ بلکه مقصود از اولیت و آخریت حق تعالی، آن است که برای او قبل یا بعدی تصور نمی شود و آغاز و پایانی ندارد و وجودش مسبوق یا ملحوق به عدم نیست. (4)
پی نوشت ها:
1. حدید (57) آیه 3.
2. نهج البلاغه، خطبه 91، ص 39، نشر مؤسسه امیر المؤمنین، قم، 1375ش.
3. اصول کافی، ج 1، ص 116، باب معانی الاسماء، حدیث 6، نشر دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1388ق.
4. ر.ک: سعیدی مهر، محمد، آموزش کلام اسلامی، ج 1، ص 245، نشر طه، قم، 1383ش.
